W uprawie zbóż kompleksowa ochrona jest potrzebna, gdy w przedsiębiorstwie prowadzi się intensywną produkcję ukierunkowaną na uzyskanie wysokiego plonu doskonałej jakości. Zabiegi wykonywane w terminie T-2 i T-3 decydują o tym, czy nakłady związane z zakupem materiału siewnego, uprawą gleby, żywieniem roślin, itp. były przemyślane i przyniosą zysk. 

Liście fotosyntetycznie czynne i kłos

Opryskiwanie roślin w terminie T-2 chroni górne liście czyli liść flagowy (F), liść podflagowy ( F-1) i pozostałe, które biorą udział w fotosyntezie. To właśnie te liście odpowiadają w największym stopniu za wielkość uzyskanego plonu, dlatego utrzymanie blaszki liściowej bez uszkodzeń przez możliwie długi czas jest ważnym działaniem. 
W odniesieniu do zabiegu w terminie T-3, którego zadaniem jest utrzymanie kłosa w pełnym zdrowiu nie ma wątpliwości, że jest to walka o ostateczną jakość i ilość plonu. Przyjmuje się, że zdrowe górne liście i kłos dzięki zabiegom opryskiwania przy użyciu fungicydów, odpowiadają w 70% za końcową ilość plonu zbóż. 

Zagrożenia

W czasie wegetacji zbóż istnieje wiele zagrożeń zarówno ze strony czynników biotycznych, jak również abiotycznych. Wystarczy obecność jednego grzyba chorobotwórczego lub dłuższy okres niedoboru albo nadmiaru wody na plantacji pszenicy, jęczmienia lub innego gatunku zbóż i może być to przyczyną pojawienia się choroby. W uprawie zbóż znaczenie gospodarcze mają grzyby porażające blaszki górnych liści. Większość z tych patogenów infekuje również kłosy. Zadaniem zabiegu w terminie T-2 w uprawie pszenicy jest walka z grzybami powodującymi takie choroby jak: mączniak prawdziwy zbóż i traw (Blumeria graminis), septorioza paskowana liści (Zymoseptoria tritici), rdza brunatna (Puccinia recondita), rdza żółta (Puccinia striiformis), brunatna plamistość liści (Drechslera tritici-repentis). 

Jęczmień porażany w tym czasie (T-2) jest przez grzyby wywołujące: mączniaka prawdziwego zbóż i traw (B. graminis), rdzę jęczmienia (Puccinia hordei), plamistość siatkową jęczmienia (Drechslera teres), rynchosporiozę zbóż (Rhynchosporium secalis ) oraz ramularię jęczmienia (Ramularia collo-cygni). Żyto narażone jest na obecność sprawców takich chorób jak: rdza brunatna (P. recondita), rynchosporiozy zbóż (R. secalis), septoriozy żyta (Septoria secalis) i mączniaka prawdziwego zbóż i traw (B.graminis). Z kolei na pszenżycie zabieg T-2 likwiduje obecność grzybów powodujących następujące choroby: rdzę brunatną (P.recondita), rdzę żółtą (P. striiformis), mączniaka prawdziwego zbóż i traw (B. graminis), septoriozę plew – objawy na liściach (Pseudostagonospora nodorum), rynchosporizę zbóż (R. secalis) i brunatną plamistość liści (D. tritici–repentis).

Na walkę i zapobieganie obecności grzybów na kłosach zarezerwowany jest zabieg opryskiwania określany jako T-3. Większość wymienionych grzybów porażających liście może też być obecna na kłosach zbóż, jednak nie wszystkie, a niektóre pomimo, że mogą być obecne na tym ważnym organie zbóż nie powodują strat w plonie ziarna o znaczeniu ekonomicznym. Ważną grupę grzybów, która odgrywa duże znaczenie w uprawie zbóż, a szczególności odnosi się do dwóch terminów ochrony zbóż. Są to T-1 i T-3. W tych terminach wykonuje się zabiegi opryskiwania w celu walki lub zapobiegania obecności wielu gatunków grzybów należących do rodzaju Fusarium. Na kłosach gatunki np. takie jak: Fusarium graminearum, F. culmorum, F. avenaceum, F. poae, powodują groźną chorobę zbóż, która znana jest jako fuzarioza kłosów. Jednym z grzybów, który też powodować może fuzariozę kłosów jest gatunek grzyba Microdochium nivale dawniej określany jako Fusarium nivale. W procesie chorobowym powodującym fuzariozę kłosów może brać jeden wymieniony gatunek, ale niekiedy tą chorobę jednocześnie może wywołać kilka gatunków powyższych grzybów. W uprawie pszenicy i pszenżyta na kłosach niektórych odmian straty powoduje rdza żółta i septorioza plew, a dodatkowo pojawia się brunatna plamistość liści (objawy na kłosach) i mączniak prawdziwy zbóż i traw. Na kłosach żyta, pszenżyta często widoczne są ciemnofioletowe charakterystyczne rożki. Są to przetrwalniki grzyba Claviceps purpurea powodującego chorobę o nazwie sporysz zbóż i traw. Choroba ta może być obecna też na pozostałych gatunkach zbóż i trawach. Gdy zboża z powodu niesprzyjających warunków meteorologicznych oczekują na zbiór, ich kłosy opanowywane są przez czerń zbóż (Cladosporium spp., Alternaria spp., Epicoccum spp.). 

Optymalne terminy

Zabieg w terminie T-2 zazwyczaj wykonuje się, gdy pszenica i pszenżyto znajdują się w fazie BBCH 41–49 (początek grubienia pochwy liściowej liścia flagowego do fazy widocznych pierwszych ości).
Zabieg w terminie T-3 przeprowadza się w fazie BBCH 51–59 (kłoszenia zbóż). Nie zawsze we wszystkich uprawianych gatunkach zbóż przeprowadza się zabieg T-2. Przykładem takim jest jęczmień, ponieważ w tym gatunku grzyby chorobotwórcze wcześniej, niż w pozostałych uprawach, powodują straty chociaż nie zawsze uwzględniają to etykiety fungicydów zalecanych do stosowania w jęczmieniu. Podobnie etykiety poszczególnych środków też podają zróżnicowane terminy wykonywania zabiegu w terminie T-3. Dla wszystkich terminów obowiązuje co najmniej jedna zasada: monitoring i próg szkodliwości, wskazanie systemu wspomagania decyzji, wykrycie obecności grzyba chorobotwórczego przy użyciu nowoczesnych urządzeń lub technik molekularnych, w tym opartych na PCR i innych metodach. Dla ułatwienia rozpoznania występujących objawów powodowanych przez grzyby opisane zostaną dla niektórych z nich pierwsze objawy. Dzięki temu nie będzie możliwości, aby wykonany zabieg T-2 i T-3 nie był opóźniony.

Objawy ułatwiające diagnozę

Rdza żółta na liściach flagowym i podflagowym to początkowo klika pojedynczych poduszeczek ułożonych w linii wzdłuż nerwu liścia. W krótkim czasie poduszeczek przybywa i powstają one równolegle do już istniejących, zajmując niekiedy całą powierzchnię liścia. Poduszeczki są żółtego koloru, mogą też mieć barwę pomarańczową. Na kłosie rdza żółta objawia się odmiennie w porównaniu do liści. Należy obserwować kłosy i całe rośliny pszenicy i pszenżyta. Rośliny porażone przez sprawcę rdzy są niższe o ok. 10 cm 
w porównaniu do roś­lin zdrowych. Choroba, gdy się pojawia na liściach lub na kłosach, ma charakter placowy. Może być obecna tylko na liściach albo tylko na kłosach. W praktyce dość często występuje rdza żółta jednocześnie na liściach i kłosach. Kłosy porażone mają pojedyncze plewy (lub może ich być większa liczba) o zmienionej barwie. Barwa plew porażonych jest jaśniejsza od prawidłowej. Gdy wyjmie się taką plewę, to należy obejrzeć jej wnętrze. We wnętrzu plewy widoczny jest żółtej lub pomarańczowej barwy „pył”, są to masy uredospor sprawcy choroby. Jest to wyraźna oznaka obecności grzyba i wskazanie do wykonania zabiegu. Podobnie, gdy na blaszkach liściowych widoczne są żółte poduszeczki należy natychmiast wykonać zabieg. 

Fuzarioza kłosów objawia się na kłosach zbóż w różnoraki sposób, w zależności od gatunku uprawianego zboża. Cechą wspólną porażenia kłosów przez grzyby rodzaju Fusarium jest żółknięcie plew i kłosków. Porażenie obejmuje pojedyncze kłoski lub część kłosa. Proces chorobowy powstaje od góry kłosa, ale może występować też w jego środkowej części i u podstawy kłosa. W kłosach jęczmienia i żyta widoczna jest szczerbowatość kłosów, w życie uwidacznia się też przewężenie kłosa. W pszenicy i pszenżycie następuje pożółknięcie kłosa i pojawia się przy większej wilgotności powietrza grzybnia, różowa lub biała oraz u nasady kłoska i na plewach pomarańczowy nalot sporodochiów grzyba z zarodnikami. Grzyby te powodują zanikanie ziarna lub powstaje w kłosach porażonych poślad. Dodatkowym ujemnym problemem plantacji porażonych przez gatunki rodzaju Fusarium jest zdolność tych grzybów do tworzenia mykotoksyn. Są one silnie trujące dla ludzi i zwierząt. Gdy ilość mykotoksyn przekracza dopuszczalne przez Unię Europejską normy, to ziarno takie zostaje wyeliminowane jako surowiec na mąkę i paszę oraz traci wartość 
handlową.

Fungicydy

Do zwalczania grzybów powodujących choroby w czasie, gdy wykonuje się zabiegi w terminach T-2 i T-3 wykorzystywać można wiele substancji czynnych należących do takich grup chemicznych np. jak: strobiluryny, karboksyamidy, triazole, morfoliny, itp. Do tych grup chemicznych należą takie substancje czynne jak: azoksystrobina, dimoksystrobina, fluksapyroksad, benzowindyflupyr, fluopyram, biksafen, tebukonazol, protiokonazol, difenokonazol, metkonazol, fenpropimorf i fenpropidyna oraz inne. Stosując fungicydy, w których skład wchodzą powyższe substancje czynne bez trudu można poprawnie i z sukcesem ochronić zboża w terminie T-2 i T-3 przed groźnymi chorobami ograniczającymi ilość i jakość plonu.

prof. dr hab. Marek Korbas, 
dr Joanna Horoszkiewicz-Janka
Instytut Ochrony Roślin – PIB w Poznaniu