Choroby w młodych zbożach

Choroby, które atakują w fazie pełni i końca krzewienia, mogą zniszczyć potencjał plonotwórczy uprawianej odmiany. Tylko wczesny monitoring plantacji oraz znajomość odporności kreacji pozwala na określenie występującego zagrożenia, a wykonane we właściwym czasie zwalczanie grzybów obecnych na liściach i innych organach roślin na dłuższy czas poprawia zdrowie zbóż.

Zboża stanowią surowiec dla przemysłu młynarsko-piekarniczego i są cennym składnikiem wielu pasz. Mogą być też bazą do produkcji bioetanolu, co najczęściej ma miejsce w przypadku ziarna żyta. Tylko wysokie plonowanie zapewnia uzyskanie dobrych efektów ekonomicznych, ale aby tak się stało, istnieje potrzeba zapewnienia rosnącym gatunkom zbóż zdrowotności na wysokim poziomie. Jest to działanie wielokierunkowe, oparte nie tylko o chemiczne zwalczanie sprawców chorób występujących na korzeniach, pochwie liściowej i liściach. Grzybów atakujących zboża jest wiele. Niektóre mogą występować na wszystkich uprawianych gatunkach, są też takie, które obecnie znajdują się tylko na niektórych z nich, czy przypisane są do jednego gatunku – tak jak to jest w przypadku jęczmienia. Warto się zapoznać z chorobami i objawami obecności patogena na porażonej części rośliny, aby mieć możliwość ich wczesnego wykrycia.

Choroby w pszenicy i jęczmieniu

Pszenica to najważniejszy gospodarczo gatunek, o międzynarodowym znaczeniu handlowym. W czasie początkowego rozwoju pszenicy niebezpieczeństwo stanowią choroby podstawy źdźbła. Chcąc stwierdzić, czy na plantacji występuje porażenie, najlepiej z różnych miejsc pola przy pomocy łopatki pobrać rośliny, obejrzeć ich system korzeniowy i pochwy liściowe. Przy ocenie pomocne jest korzystanie z lupy (powiększenie ok. 5 razy), ponieważ struktury grzybów chorobotwórczych mogą być maskowane przez cząsteczki gleby. Pszenicy zagrażają przede wszystkim grzyby powodujące: fuzaryjną zgorzel podstawy źdźbła, łamliwość źdźbła zbóż i traw, septoriozę paskowaną liści pszenicy, mączniaka prawdziwego zbóż i traw, brunatną plamistość liści, rdze i inne.

W jęczmieniu w pierwszej kolejności należy zwrócić uwagę na grzyb Blumeria graminis – sprawcę mączniaka prawdziwego zbóż i traw. Ponadto w tym gatunku zagrożeniem są: plamistość siatkowa jęczmienia, rdza jęczmienia, rynchosporioza zbóż, ramularia.

Wiosenny zabieg ochrony

Wczesny monitoring plantacji zbóż, znajomość odporności odmian pozwala na określenie występującego zagrożenia. Wykonane we właściwym czasie zwalczanie grzybów obecnych na liściach i innych organach roślin na dłuższy czas poprawia zdrowie roślin. Pozwala też wykorzystać całą zieloną powierzchnię asymilacyjną do tworzenia asymilatów powodujących wzrost zbóż.

W przypadku wiosennych zabiegów wykonywanych w fazie BBCH 29-32 (koniec krzewienia do drugiego kolanka zbóż) temperatury występujące na plantacjach mogą w pewien sposób wpływać na ich powodzenie. Zbyt niskie temperatury mogą blokować szybkie przemieszczanie się substancji wewnątrz rośliny, spowalniać prawidłowe ich pobieranie i powodować wolniejsze hamowanie rozwoju patogenów. Niektóre z grup chemicznych mogą być stosowane już nawet w temperaturach oscylujących powyżej 0°C. Inne do pełni swojego działania wymagają temperatur powyżej 12-13°C.

Fungicydy w niskie temperatury 

Wybierając każdorazowo fungicyd, który ma zostać zastosowany na plantacji, warto dopasować jego skład do aktualnie występujących na polu zagrożeń. Spośród wielu substancji czynnych zalecanych do stosowania w niskich temperaturach wymienić należy przede wszystkim takie jak: fenpropidyna, metrafenon, spiroksamina czy proquinazid. Zarówno pierwsza ww. substancja czynna, należąca do grupy chemicznej morfolin, jak i pozostałe, należące do grupy benzofenonów (metrafenon), ketoamin (spiroksamina) czy quinazoliny (proquinazid), mogą być stosowane już w temperaturach powyżej 3-7°C. Ich skuteczność i przemieszczenie się wewnątrz rośliny będą spowolnione. W przypadku ochrony plantacji przed takimi chorobami, jak brunatna plamistość liści (DTR) czy septorioza paskowania liści pszenicy, bardzo dobrym rozwiązaniem okaże się zastosowanie substancji czynnych z grupy triazoli. Panuje powszechne przekonanie o wysokiej skuteczności substancji czynnych takich jak: protiokonazol, tebukonazol, epoksykonazol czy cyprokonazol w temperaturach powyżej 12-13°C. Jest to prawda i w przypadku zwalczania DTR czy septoriozy aplikacja ww. substancji czynnych będzie najbardziej skuteczne w tym zakresie temperatur. Nie oznacza to jednak braku skuteczności s.cz. z tej grupy chemicznej w niższych temperaturach. Podobnie jak w przypadku morfolin, następstwem obniżonej temperatury w przebiegu dobowym może być spowolnione działanie poszczególnych triazoli. 

Groźne choroby w zbożach

Przedstawiamy choroby i ich sprawców, które już na samym początku rozwoju zbóż, czyli w fazie pełni i końca krzewienia, mogą zniszczyć potencjał plonotwórczy uprawianej odmiany.

Septorioza paskowana liści pszenicy jest stałym zagrożeniem rozwijającym się w fazie krzewienia pszenicy i potem w późniejszym czasie. Wywołuje ją grzyb Zymoseptoria tritici. Plamy, które powoduje ich sprawca, początkowo są kształtu owalnego i niewielkich rozmiarów. Po infekcji tkanka blaszki liściowej lekko się zapada i zmienia barwę, od szarozielonej, przez popielatą do jasnobrązowej. Na powierzchni plamy wzdłuż nerwów liścia pojawiają się czarne małe kuliste owocniki grzyba stadium konidialnego – piknidia.

Mączniak prawdziwy zbóż i traw – Blumeria graminis to choroba powszechnie występująca w uprawie pszenicy. Pojawia się zaraz po wschodach roślin i rozwija w okresie jesieni i wiosny. Niezwalczany sprawca choroby pokrywa grzybnią całe blaszki liściowe, rozpoczynając od najstarszych liści. Początkowo na liściach pojawia się grzybnia powierzchniowa sprawcy choroby. Są to struktury przypominające białe poduszeczki o wielkości kilku milimetrów. Pojawiają się pojedynczo, a z czasem szybko przybywa ich liczba, poduszeczki zlewają się ze sobą i zajmują znaczną część porażonej blaszki liściowej. Jednocześnie porażone zostają liście sąsiednie młodsze. Biały mączysty nalot jest oznaką obecności mączniaka prawdziwego zbóż i traw na pszenicy. 

Rdze – groźne i niebezpieczne choroby pszenicy to: rdza brunatna (Puccinia recondita) i rdza żółta (Puccinia striiformis). Rdza brunatna objawia się w postaci rozproszonych urediniów barwy czerwonej lub brunatnej w postaci poduszeczek o średnicy ok. 1 mm. Z czasem poduszeczek na górnej stronie blaszki przybywa i tworzą się skupiska składające się z wielu urediniów. Tkanki w okolicach skupisk rdzy brunatnej zamierają.

Rdza żółta również może się pojawić na liściach pszenicy już w czasie krzewienia pszenicy. Uredinia sprawcy rdzy żółtej mają barwę cytrynowożółtą lub są jasnopomarańczowe i tworzą owalne niewielkie plamy na liściach. Przyglądając się uważnie, można zauważyć, że żółte poduszeczki (Uredinia) ułożone są liniowo. Ten liniowy charakter ułożenia uredinii P. striformis łatwy jest do zauważenia w późniejszych fazach rozwojowych pszenicy. Porażeniu przez sprawcę rdzy żółtej ulegać może też pszenżyto i niekiedy jęczmień.

DTR, czyli Drechslera tritici – repentis to brunatna plamistość liści, choroba powodująca straty w pszenicy, pszenżycie i życie. Grzyb potrafi silnie porażać pszenicę już w fazie krzewienia, strzelania w źdźbło (BBCH-29-30). Brunatnobrązowe plamy otoczone chlorotycznymi obwódkami lub tylko chlorotyczne plamy to objawy porażenia przez DTR. Obecność licznych plam na liściach hamuje rozwój roślin i powoduje żółknięcie liści. Przy braku chemicznego zwalczania liczne rośliny tracą początkowo starsze porażone liście i zamierają. Straty z powodu porażenia przez grzyb mogą stanowić ok. 40-50% potencjalnego plonu. 

Fuzaryjna zgorzel podstawy źdźbła i korzeni (Fusarium spp.) – choroba objawia się pobrunatnieniem systemu korzeniowego. Może to być zjawisko obejmujące tylko pewną część korzeni, na pochwie liściowej i na nibyźdźble mogą być widoczne brązowe lub brunatne nekrozy różnego kształtu (kreski, plamy na części lub całej pochwie liściowej).

Łamliwość podstawy źdźbła zbóż i traw (Oculimacula spp). Grzyb powodujący chorobę widoczny jest na pochwie liściowej i nibyźdźble. Zauważalne są plamy o barwie bursztynowej (jasnobrązowe) kształtu soczewkowatego, medalionowe z rozmazaną jasnobrązową obwódką. Na powierzchni plamy w jej środkowej części może być widoczne czarne przyprószenie przypominające sadzę. Są to przetrwalnikowe struktury grzyba.

Tekst i zdjęcia: dr Jakub Danielewicz, IOR-PIB Poznań